Life is like a box of chocolates… een recept voor zelfredzaamheid

Het vergroten van de zelfredzaamheid van de burger is nog altijd een speerpunt in het demissionaire kabinet Rutte II. Het woord zelfredzaamheid is de laatste jaren door het vele gebruik versleten en inhoudsloos geraakt. Ik heb de definitie van zelfredzaamheid er daarom maar weer eens bij gepakt: het vermogen om dagelijkse algemene levensverrichtingen zelfstandig te kunnen doen, bijvoorbeeld wassen, aankleden en koken en het vermogen om sociaal te kunnen functioneren-participeren.

Hoewel het koken me niet altijd even goed afgaat (de lijst met afhaalmenu’s in de keukenla is hier de getuigen van) voldoe ik wel aan de rest van de criteria. Ik ben dus zelfredzaam. Maar is dat voldoende? Hoewel de zin ‘de maatschappij; dat ben jij’ een mooie slogan was, leven we toch in een geïndividualiseerde samenleving. De ervaringen, het vermogen en de aanleg van één persoon zijn niet door te trekken naar een algemene aanpak waarmee iedereen gekneed kan worden tot dezelfde, zelfstandige mens.

In het domein van de sociale zekerheid en schuldhulpverlening lijkt dit soms vergeten te worden. Er is een standaard recept waarmee mensen klaargestoomd worden: men neemt 2 gram wil om te werken, een liter vermogen om de digitalisering te begrijpen, een gemiddelde hoeveelheid IQ en een kilo maatregelen die genomen kunnen worden als men zich niet aan de regels wil houden om uiteindelijk dat ultieme doel te kunnen bereiken: de zelfstandig participerende burger.

Dat niet iedereen een gemiddeld IQ heeft of goed kan lezen, schrijven en rekenen levert door het standaardiseren van de schuldhulpverlening problemen op en dat zien we terug in de cijfers. In het afgelopen jaar is het causaal verband tussen laaggeletterdheid/kwetsbare burgers en schulden keer op keer vastgesteld. Mensen die moeite hebben met lezen, schrijven of rekenen zijn veel vaker langdurig arm dan niet-laaggeletterden. Het opgroeien in armoede vergroot bovendien de kans op laaggeletterdheid waardoor een vicieuze cirkel ontstaat. Mensen die moeite hebben met lezen of rekenen zijn hierdoor oververtegenwoordigd onder de schuldenaren die zich aanmelden bij schuldhulpverlening (Mesis, 2016). Problematische schulden ontstaan vaak doordat de overheid te hoge verwachtingen heeft van de financiële zelfredzaamheid van burgers (WRR, 2016). De kwetsbare groep laaggeletterden komt vervolgens niet makkelijk binnen bij de schuldhulpverlening en weten vaak niet op eigen kracht de juiste weg te vinden (Nationale ombudsman, 2016). Mensen met een lichte verstandelijke beperking én schulden begrijpen de informatie die ze krijgen vaak niet. De aanvraag van schuldhulpverlening is voor hen te ingewikkeld.

In Nederland hebben 2,5 miljoen mensen van 16 jaar en ouder grote moeite met lezen, schrijven of rekenen (Algemene Rekenkamer, 2016) en hebben ongeveer 2,2 miljoen mensen een IQ tussen 70 en 85 (Woittiez et al., 2014). Daarnaast zijn er 142.000 mensen met een verstandelijke beperking volgens de klassieke definitie (IQ tot 70). Dat is een grote groep mensen die de standaardprocedures moeilijker kunnen volgen en waarvan verwacht wordt dat ze belastingaangifte invullen, het toetsingsinkomen doorgeven voor de huur- en zorgtoeslag, via internet een uitkering aanvragen, een schuldenlijst opstellen en een budgetoverzicht begrijpen.

Meneer Achterhoek is 40 jaar oud. Hij is verstandelijk beperkt en woont bij zijn moeder. Hij heeft een Wajong uitkering. Hij heeft een tijdje gewerkt en er werd hem toen verteld dat hij via internet zijn gewerkte uren door moest geven. Dat moest hij doen door in te loggen met zijn DigiD en per dag het aantal gewerkte uren te noteren. Hij begreep het niet. Nu heeft hij een schuld van 23.153,93 euro bij het UWV.

We moeten inzien dat het streven naar zelfredzaamheid niet zaligmakend is. Het vermogen om sociaal te kunnen functioneren en participeren mag ondersteund worden door een professional. Er moet aandacht komen voor het vermogen van het individu en we moeten nieuwe manieren inzetten om aan te sluiten bij dat vermogen. Bij Stadsgeldbeheer hebben we hiermee de eerste stappen gezet. Door middel van een infographic hebben we het schuldentraject visueel weergegeven en zijn we bezig om video’s op te nemen waarbij verschillende onderwerpen, zoals ‘hoe werkt een budgetoverzicht’ en ‘wat is een schuldsanering’, door zowel klanten als consulenten worden uitgelegd. Het is onze uitdaging om nieuwe manieren te bedenken om informatie over te brengen en inzicht te verschaffen in de ingewikkelde wet- en regelgeving van de schuldhulpverlening.

We zitten in de zelfredzame participatiemaatschappij en kunnen niet meer terug, enkel nog stappen vooruit maken. Net als bij het perfectioneren van een goede maaltijd moeten we vooral met veel creativiteit en lef nieuwe dingen uitproberen. Af en toe zal er misschien iets mislukken, maar dan zijn er altijd nog de standaard afhaalmaaltijden om op terug te vallen…

Marthe Riemeijer
Consulent budgetbeheer en schuldhulpverlening